Cursus “Communicatie en taal bij dieren” januari 2017

november 17, 2016 door estebanrivas

De afgelopen jaren heeft dr. Rivas aan meerdere universiteiten in het land voor het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) met succes de cursus “Communicatie en taal bij dieren. Recente ontwikkelingen in wetenschappelijk onderzoek” gegeven, waarin hij de wetenschappelijke stand van zaken bespreekt over de natuurlijke communicatie van allerlei dieren en de resultaten die uit taalonderzoek met verschillende dieren zijn voortgekomen. Deze cursus is nu beschikbaar voor mensen van alle leeftijden in de vorm van een 2-daagse cursus op twee opeenvolgende zaterdagen in januari 2017.

Het paard Slimme Hans, begin 20e eeuw Berlijn.

Beschrijving cursus: Vogels zingen, honden blaffen en kikkers kwaken: overal communiceren dieren. In het dierenrijk vindt communicatie op allerlei manieren plaats. Op een gegeven moment in de evolutie heeft dierlijke communicatie zich ontwikkeld tot menselijke taal. De vraag die wetenschappers en filosofen al lange tijd bezig houdt, is of de mens daarbij een eenzame positie heeft als het enige wezen met taal. Vanaf begin twintigste eeuw is er veel onderzoek gedaan waarbij werd getracht om allerlei dieren (delen van) de menselijke taal aan te leren. Daarnaast is men steeds verder gekomen in het onderzoek naar de natuurlijke communicatie van dieren. In deze cursus gaan we de stand van zaken behandelen op het gebied van het onderzoek naar communicatie en taal bij dieren. De cursus biedt u een breed overzicht, waarbij op kritische wijze het communicatie- en taalonderzoek met dieren wordt behandeld. De cursus bestaat uit de volgende 2 cursusdagen, die ook afzonderlijk te volgen zijn.

Cursusdag 1. Zaterdag 14 januari 2017.

Onderwerpen: Communicatie en menselijke taal: Kenmerken en definities. De taalontwikkeling van kinderen. De alarmkreten van meerkatten en prairiehonden. De communicatie en dansen van honingbijen. De zang en roepen van vogels. De natuurlijke communicatie van grote mensapen.

Wat delen deze prairie honden elkaar mee over roofdieren in hun alarmkreten?

Omschrijving: Tijdens de eerste dag behandelen we de verschillende vormen van communicatie die er bestaan. Om een goed onderscheid te kunnen maken tussen dierlijke communicatie en menselijke taal, gaan we in op de kenmerken van de menselijke taal. We behandelen de relatie tussen taal en hersenen en bekijken hoe taal zich ontwikkelt bij menselijke kinderen. Ook kijken we naar de interpretatie van dierlijke communicatie: alleen een uiting van passies en emoties, of kunnen dieren ook verwijzen naar verschillende zaken in de wereld? Wat voor informatie over roofdieren delen meerkatten, prairiehonden en olifanten in hun verschillende alarmkreten mee aan hun soortgenoten? Is er een voorloper van syntaxis of structuurregels te zien in de combinaties van deze alarmroepen? Ook behandelen we de boeiende dansen van honingbijen, waarmee bijen elkaar informatie geven over geschikte voedsellocaties. Vervolgens gaan we in op de communicatie van vogels. Alle vogelsoorten hebben verschillende soorten roepen: om contact te houden, emoties te uiten, alarm te slaan. Hoe herkent U deze roepen? Daarnaast zingen zangvogels, papegaaien en kolibries liederen met een specifieke opbouw en functie, die ze leren van hun ouders. Wat zijn hier de overeenkomsten met menselijke taal? En hoe communiceren onze naaste verwanten, de grote mensapen? In de laatste decennia is veel bekend geworden over de verschillende vormen van communicatie van chimpansees, bonobo’s, gorilla’s en orang-oetans. We behandelen de communicatieve waarde van de gezichtsuitdrukkingen van de grote mensapen, hun specifieke vocalisaties en de communicatieve gebaren waar grote mensapen van nature gebruik van maken.

Cursusdag 2. Zaterdag 21 januari 2017.

Onderwerpen: Taalonderzoek met grote mensapen, dolfijnen, zeeleeuwen en papegaaien. Begrip menselijke communicatieve signalen door honden en andere dieren. Taalonderzoek met honden.

Omschrijving:

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK

Al meer dan een eeuw is in allerlei, vaak controversiële, onderzoeken, geprobeerd om dieren een menselijke taal aan te leren. Zo zijn chimpansees en andere mensapen gebruikt in experimenten om ze gesproken woorden te laten uitspreken. Ook probeerde men chimpansees, gorilla’s en orang-oetans gebaren te leren om met mensen te communiceren. Beroemde apen zoals de chimpansee Washoe en de gorilla Koko leerden met succes tientallen gebaren. Maar vervolgens onstond de apentaalcontroverse, want in hoeverre is hier eigenlijk sprake van taal? We gaan in op de methodologische valkuilen bij dit soort onderzoek en de fouten in interpretaties en conclusies die gemaakt kunnen worden. We behandelen ook het eigen onderzoek van dr. Rivas met deze talige apen. Daarnaast gaan we in op het onderzoek waarbij Kanzi en andere bonobo’s communiceren d.m.v. geometrische symbolen (lexigrammen). Vervolgens gaan we in op het taalonderzoek met andere dieren dan apen: Kunnen dolfijnen en zeeleeuwen opdrachten uitvoeren die door mensen worden gegeven door middel van gebaren? Kunnen papegaaien met mensen communiceren door menselijke woorden uit te spreken? En wat begrijpen honden en andere dieren van onze communicatie, zoals wijzen en blikrichting? Tenslotte laat recent onderzoek zien dat sommige honden honderden menselijke woorden voor allerlei objecten kunnen begrijpen.

Na deze cursus heeft U een nieuwe kijk op de manier waarop dieren communiceren en heeft U inzicht in de vraag in hoeverre we van taal kunnen spreken bij andere dieren. Naast verrassende inzichten in de dieren om ons heen krijgt U ook een beeld van de soms hoog oplopende controverses op dit gebied.

Voor wie? De cursus is bedoeld voor iedereen die is geïnteresseerd in de communicatie van dieren en de uitkomsten van het taalonderzoek met dieren. Daarnaast is deze geschikt voormensen die professioneel met dieren werken en voor studenten van verschillende opleidingen. Een specifieke vooropleiding is niet vereist. Wel is het handig als men passief Engels kan begrijpen, aangezien niet alle filmpjes die worden getoond ondertiteld zijn. Alle deelnemers krijgen na afloop een persoonlijk certificaat van deelname. Cursisten die alleen 1 cursusdag volgen krijgen een deelcertificaat.

Kosten. Deelname aan de volledige cursus kost 100 euro. Deelname aan een afzonderlijke cursusdag kost 50 euro. Deze prijzen zijn inclusief BTW.

Korting voor minder draagkrachtigen. Voor minder draagkrachtigen bestaat er een korting. Op vertoon van een studentenkaart (van alle opleidingen) of een stadspas (of equivalente kaart van andere steden dan Amsterdam) betaalt men 50 euro voor de volledige cursus of 25 euro per afzonderlijke cursusdag.

Data en tijden. De cursus bestaat uit twee zaterdagen: 14 en 21 januari 2017. Elke cursusdag begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. De cursus wordt zonder lunch gegeven.

Locatie: Hoofdgebouw Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105 te Amsterdam. Deze locatie is goed te bereiken met auto en openbaar vervoer. Gratis parkeren is mogelijk op de Gustav Mahlerlaan en de A.J. Ernstlaan.

Aanmelden: U kunt zich eenvoudig opgeven door een emailbericht te sturen naar estebanyes@gmail.com of door onderstaand formulier in te vullen en te verzenden. U krijgt dan een emailbericht toegestuurd met daarin alle praktische details en een factuur voor Uw administratie.

HOVO cursussen zomer najaar 2016

maart 10, 2016 door estebanrivas

Ook dit jaar keert psycholoog en filosoof dr. Esteban Rivas terug bij het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (hoger onderwijs bedoeld voor mensen in de leeftijd van 50 jaar en ouder) met cursussen aan verschillende universiteiten in het land. Voor de Seniorenacademie Hovo Groningen geeft Rivas een zomercursus van 4 colleges aan de Rijksuniversiteit Groningen, met als titel “De sociale intelligentie van dieren.” Voor Hovo Amsterdam geeft hij in het najaar de cursus van 4 colleges “Communicatie en Taal bij Dieren.” Hieronder vindt U de beschrijving van beide cursussen.

Zomercursus “De sociale intelligentie van dieren” in Groningen

Esteban Rivas keert deze zomer terug bij de Seniorenacademie Hovo Groningen met een volledig nieuwe cursus over de sociale intelligentie van dieren. De lokatie zal de Rijksuniversiteit Groningen zijn of de afdeling in Haren (onder Groningen). De cursus zal plaatsvinden op de dinsdagmiddag, van 13.00 tot 15.00 uur. De data van de 4 colleges zijn 28 juni, 5, 12 en 19 juli.

Omschrijving cursus:

In de wetenschap vindt de afgelopen decennia veel nieuw onderzoek plaats naar de sociale intelligentie van dieren. Men dacht vroeger dat dieren niet in staat waren om te denken in termen van ‘een ander’. Sinds de cognitieve revolutie uit de jaren ’70 van de vorige eeuw is dat beeld echter veranderd en zien we nu allerlei boeiende studies plaatsvinden die aangeven dat de sociale intelligentie van dieren behoorlijk groot is. In deze cursus behandelen we deze onderzoeken. We beginnen bij zelfbewustzijn: in hoeverre is een dier in staat zichzelf te onderscheiden van de rest van de wereld? En waaraan herkennen dieren elkaar als individu? Dan behandelen we onderzoek op het gebied van sociaal leren: hoe leert een dier door de sociale observatie van een ander? Zijn ze zelfs in staat om de handelingen van een ander te imiteren? Vervolgens gaan we in op de vele nieuwe onderzoeken op het gebied van Theory of Mind: in hoeverre is een dier in staat een ander mentale toestanden zoals zien, horen en weten toe te schrijven? De meningen van wetenschappers lopen hierover uiteen, want mogelijk snapt een dier niets van de mentale toestanden van een ander en heeft het alleen regels geleerd op basis van het lezen van gedrag van een ander. We eindigen de cursus met de vraag in hoeverre dieren ook de gevoelsmatige toestanden van een ander begrijpen en of we dan ook vormen van empathisch gedrag bij dieren aantreffen. Na deze cursus bent U op de hoogte van de belangrijkste vraagstukken en ontdekkingen op het gebied van de sociale intelligentie van dieren.

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

Allerlei dieren zullen aan bod komen tijdens de cursus, met een focus op de diersoorten waarvan de sociale intelligentie het meest onderzocht wordt: grote mensapen, dolfijnen, olifanten, honden, ratten en kraaiachtigen.

Indeling in colleges:

College 1. Zelfbewustzijn en herkenning van individuen.

Om enig begrip van de ander te kunnen hebben moet een dier onderscheid kunnen maken tussen zichzelf en de rest van de wereld. In dit college behandelen we het wetenschappelijk onderzoek naar zelfbewustzijn bij dieren. Aan bod komen de spiegelproeven en onderzoek naar metacognitie bij dieren. Vervolgens kijken we naar de herkenning van individuen door dieren. Hoe onderscheiden dieren hen bekende individuen en hoe lang blijven ze zich deze dieren nog herinneren?

College 2. Sociaal leren, cultuur en samenwerking.

Aziatische olifant moeder en kalf

In dit college bekijken we wat dieren leren door sociale observatie van een ander. We behandelen welke dieren in staat zijn tot het imiteren van de handelingen van een ander. Ook gaan we in op de vraag of dieren ook cultuur hebben, in de zin dat er specifieke gedragstradities bestaan bij verschillende geografisch gescheiden groepen dieren? En wat zien we aan samenwerking bij dieren? Welke dieren maken coalities en allianties met groepsgenoten? En is er sprake van een echte arbeidsverdeling bij bv. de gezamenlijke jacht?

College 3. Theory of Mind: Toeschrijven van mentale toestanden aan een ander.

In dit derde college behandelen we het recentelijk opgekomen onderzoeksveld van Theory of Mind bij dieren: in hoeverre schrijven dieren elkaar mentale toestanden toe? Letten dieren op wat een ander kan zien of horen? Begrijpen ze de doelen, intenties en verlangens van een ander? Bedriegen dieren elkaar? En hebben ze door wat een ander weet of niet weet?

College 4. Empathie.

800px-Chimpanzees_in_Uganda_(5984913059) In het laatste college gaan we dan in op de vraag of dieren ook de gevoelsmatige en emotionele toestanden van een ander begrijpen en in hoeverre we kunnen spreken van empathie bij dieren. Welke dieren helpen elkaar in nood? Welke dieren troosten een gestresste soortgenoot? En kunnen we ook spreken van rouw bij dieren als een dierbare is overleden?

Praktische informatie: De prijs voor deelname aan deze cursus is 85 euro. De inschrijving is nu geopend. Klik hier om naar de webpagina te gaan waar men zich kan inschrijven. De uiterste inschrijvingsdatum is 14 juni 2016.

Najaarscursus “Communicatie en taal bij dieren” voor Hovo Amsterdam

Bij Hovo Amsterdam aan de Vrije Universiteit Amsterdam zal Esteban Rivas in oktober de cursus “Communicatie en taal bij dieren. Recente ontwikkelingen in wetenschappelijk onderzoek” geven, waarin hij de wetenschappelijke stand van zaken zal bespreken over de natuurlijke communicatie van allerlei dieren en de resultaten die uit taalonderzoek met verschillende dieren zijn voortgekomen. De cursus zal plaatsvinden op de woensdagmiddag, van 13.30 tot 16.00 uur. De data van de 4 colleges zijn als volgt: 5, 12, 19 en 26 oktober.

Omschrijving cursus:

Vogels zingen, honden blaffen en kikkers kwaken: overal communiceren dieren. In het dierenrijk vindt communicatie op allerlei manieren plaats. Op een gegeven moment in de evolutie heeft dierlijke communicatie zich ontwikkeld tot menselijke taal. De vraag die wetenschappers en filosofen al lange tijd bezig houdt, is of de mens daarbij een eenzame positie heeft als het enige wezen met taal. Vanaf begin twintigste eeuw is er veel onderzoek gedaan waarbij werd getracht om allerlei dieren (delen van) de menselijke taal aan te leren. Daarnaast is men steeds verder gekomen in het onderzoek naar de natuurlijke communicatie van dieren. Recent onderzoek onder allerlei diersoorten heeft inmiddels een schat aan inzichten over communicatie en taal bij dieren opgeleverd. Deze cursus biedt u een breed overzicht, waarbij op kritische wijze het communicatie- en taalonderzoek met dieren wordt behandeld. Na deze cursus heeft u een nieuwe kijk op hoe dieren communiceren en heeft u inzicht in de vraag in hoeverre we van taal kunnen spreken. Naast verrassende inzichten in de dieren om ons heen krijgt u ook een beeld van de soms hoog oplopende controverses op dit gebied.

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK

Indeling in colleges:

College 1. Communicatie en menselijke taal.

Waaruit bestaat menselijke taal? Is dierlijke communicatie alleen een uiting van emoties, of verwijzen dieren ook naar externe zaken in de wereld?

College 2. Taalonderzoek met grote mensapen.

Wat zijn de resultaten van allerlei, vaak controversiële onderzoeken, waarin is geprobeerd mensapen woorden, gebaren of geometrische symbolen te leren? Ook het onderzoek van de docent komt aan bod.

College 3. Communicatie- en taalonderzoek met vogels.

Solsort copy Vogels hebben allerlei roepen met verschillende functies. Hoe herkent u deze? Daarnaast zingen veel vogels liederen. Wat zijn hier de overeenkomsten met taal? En wat zijn de resultaten van het taalonderzoek met de papegaai Alex?

College 4. Communicatie- en taalonderzoek met dolfijnen, zeeleeuwen en honden.

Wat zijn de resultaten van het taalonderzoek met dolfijnen en zeeleeuwen? Welke dieren snappen onze menselijke communicatieve signalen, zoals wijzen en blikrichting? En we eindigen met taalonderzoek met honden: hoeveel menselijke woorden kunnen honden begrijpen?

Praktische informatie: De prijs voor deelname aan deze cursus is 105 euro. Klik hier om naar de webpagina te gaan waar men zich kan inschrijven. De uiterste inschrijvingsdatum is 29 september 2016.

Tot ziens dit jaar in Groningen en Amsterdam!

Cursus “De intelligentie van dieren” april 2016

december 12, 2015 door estebanrivas

In april 2016 organiseert het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap weer de cursus over de intelligentie van alle dieren. In 4 cursusdagen op de zaterdag zal aan de Vrije Universiteit Amsterdam een up to date overzicht gegeven worden van het wetenschappelijke onderzoek naar de intelligentie of cognitie van dieren.

Beschrijving cursus:

Het paard Slimme Hans, begin 20e eeuw Berlijn.

De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in de mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke intelligentie heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. Men begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend. In deze cursus gaan we in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren en krijgt U een goede kennismaking met dit onderzoeksgebied. Per cursusdag worden andere aspecten van intelligentie behandeld en zal een up-to-date overzicht worden gegeven van de resultaten van het onderzoek op die gebieden. De cursus zal U een heel ander beeld geven van waar dieren qua intelligentie toe in staat zijn en zal U met andere ogen laten kijken naar de dieren met wie we de aarde delen. Essentiële kennis voor iedereen die van dieren houdt.

Programma cursus

De cursus bestaat uit de volgende 4 cursusdagen.

Cursusdag 1. Zaterdag 9 april 2016.

Onderwerpen: Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Symbolen en taalonderzoek. Cognitie in communicatie.

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK.

Omschrijving: Hoe heeft men in de loop van de geschiedenis gekeken naar de intelligentie van dieren? Van Aristoteles tot Descartes, Darwin, het behaviorisme en de cognitieve revolutie. Introductie van de belangrijkste onderzoeksinstituten waar het onderzoek naar de intelligentie van dieren plaatsvindt. Vervolgens behandelen we het taalonderzoek met allerlei dieren, aangezien dit type onderzoek mede de cognitieve revolutie heeft ingeleid en de wetenschap veel heeft geleerd over de mentale vermogens van dieren. Aan bod komt het taalonderzoek met grote mensapen: gesproken taal experimenten, gebarentaalonderzoek en experimenten met geometrische symbolen of lexigrammen (inclusief het eigen onderzoek van dr. Rivas met gebarende mensapen). De belangrijke les van het paard Slimme Hans. Taalonderzoek met dolfijnen, zeeleeuwen en grijze roodstaartpapegaaien. Taalonderzoek met honden: hoeveel menselijke woorden kan een hond begrijpen? Daarnaast behandelen we nieuw onderzoek op het gebied van communicatie: Wat zien we aan cognitie in de natuurlijke communicatie van dieren? Overdracht van informatie in de alarmkreten van allerlei dieren. Bijendansen, waarmee honingbijen elkaar geschikte voedsellokaties doorgeven.

Cursusdag 2. Zaterdag 16 april 2016.

Onderwerpen: De relatie tussen hersenen en cognitie. Basale intelligentie: Object permanentie. Concepten. Cognitie over relaties tussen objecten. Geheugen. Herkennen van individuen. Zelfbewustzijn.

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

Omschrijving: Wat voor relatie bestaat er tussen hersenen en cognitie? Zijn dieren met grotere hersenen ook meer intelligent? Basale intelligentie: Welke dieren hebben het besef dat een object of een persoon blijft bestaan, ook als die even niet meer waarneembaar is? Kunnen dieren als duiven concepten vormen van “mens” en “duif”? Wat voor cognitie over de relaties tussen verschillende objecten zien we bij dieren? Welke dieren zijn in staat om te zien welke voorwerpen hetzelfde zijn of juist verschillend? Hebben ze een concept van “groter” of “kleiner”? Hoe goed is het geheugen van dieren? En hoe groot is het lange termijn geheugen van dieren? Kunnen ze bekende dieren jaren of zelfs tientallen jaren later nog herkennen? Kunnen kraaien zich herinneren welke mens hen jaren geleden ving om hen te ringen? Hoe herkennen dieren gezichten en individuen? En is er ook sprake van een episodisch geheugen bij dieren, waarbij ze zich specifieke gebeurtenissen kunnen herinneren? En wat zien we aan anticipatie en het maken van plannen voor de toekomst bij dieren? Zelfbewustzijn: Wat zijn basale vormen van zelfbewustzijn? Welke dieren zijn in staat zichzelf te herkennen in spiegels?

Cursusdag 3. Zaterdag 23 april 2016.

Onderwerpen: Quantitatieve cognitie: hoeveelheden onderscheiden en tellen. Ruimtelijke cognitie. Causale cognitie op fysiek gebied. Werktuigen: gebruik en constructie. Sociaal leren, imitatie en cultuur.

Moeder en kalf Aziatische olifant.

Omschrijving: Welke dieren kunnen verschillende hoeveelheden van elkaar onderscheiden? Kunnen ze tellen? En hoe is de tijdperceptie van dieren? Ruimtelijke cognitie: Hebben dieren een cognitieve kaart van de fysieke omgeving in hun hoofd? Wat zijn hun navigatievermogens en kunnen ze efficient reizen? Hoe groot is het ruimtelijke geheugen van grote mensapen en voedsel verbergende vogels? Causale cognitie: Wat snappen dieren van natuurkundige wetten en de oorzakelijke verbanden op fysiek gebied? Weten ze bv. aan welk touw ze moeten trekken om voedsel binnen te halen? Hoe goed zijn ze in het oplossen van problemen en hebben ze inzicht in hoe ze voedsel uit ingewikkelde apparaten moeten halen? Welke dieren maken werktuigen en hoe gebruiken ze die? Hoe leren dieren van elkaar door elkaar te observeren? Welke dieren zijn in staat tot het imiteren van een ander? En kunnen we bij dieren ook spreken van cultuur, de overdracht van specifieke gedragstradities bij geografisch gescheiden groepen?

Cursusdag 4. Zaterdag 30 april 2016.

Omschrijving: Hoe groot is de sociale intelligentie van dieren? Welke dieren hebben een begrip van de visuele of auditieve waarneming van een ander? Volgen ze de blik van een ander? Letten ze er bij communicatie op dat de ander hen kan zien of horen? Houden ze ook rekening met de kennis van een ander, wat een ander wel of niet kan weten? Letten kraaiachtigen erop of anderen hen kunnen zien als ze hun voedsel verbergen? Snappen dieren de intenties of doelen van een ander? En kunnen dieren elkaar dingen leren en hebben ze daarin een begrip van een gebrek aan kennis bij de ander? Hoe goed zijn dieren in het begrijpen van onze menselijke communicatieve signalen zoals wijzen en blikrichting? Kunnen dieren elkaar bedriegen? En zijn ze in staat tot empathie: het zich kunnen verplaatsen in een ander? Welke dieren helpen elkaar, verzoenen en troosten elkaar na een conflict en vertonen prosociaal of altruïstisch gedrag? En wat zien we aan rouw bij dieren na het overlijden van een dierbare?

Welke dieren komen aan bod in de cursus?

Prairiehonden.

Primaten: grote mensapen en allerlei andere apen. Andere zoogdieren: honden, katten, paarden, schapen, varkens, geiten, ratten, prairiehonden, dolfijnen, zeeleeuwen, olifanten. Vogels: zangvogels, duiven, papegaaiachtigen: grijze roodstaartpapegaaien, kaketoe’s en kea’s, kraaiachtigen: raven, kraaien, gaaien en roeken. Met reptielen, amfibieen en vissen is nog maar weinig intelligentie-onderzoek uitgevoerd, maar de studies die plaatsvinden zullen behandeld worden. En tenslotte ongewervelde dieren: koppotigen als octopussen en inktvissen, insecten als honingbijen, wespen, fruitvliegjes en mieren.

Geen cursusboek

Bij deze cursus zullen we niet werken met een specifiek cursusboek, aangezien er op dit moment geen geschikte boeken bestaan die een compleet en up-to-date overzicht geven van de intelligentie van alle dieren. Wel zullen er per cursusdag gerichte literatuurverwijzingen worden gegeven.

Cursusdagen zijn afzonderlijk te volgen

Aangezien het lastig kan zijn om de mogelijkheid te hebben om aan alle 4 de cursusdagen achterelkaar deel te nemen, is de cursus zo ingericht dat iedere cursusdag afzonderlijk te volgen is. Deze cursus zal een paar keer per jaar worden gegeven. Zo kan men 1 of meerdere cursusdagen bij deze aankomende cursus in april volgen en later in het jaar deelnemen aan de ontbrekende cursusdagen. Ook kan men naar keuze alleen die cursusdagen volgen over die onderwerpen waar men in geïnteresseerd is.

Koolmees

Voor wie? De cursus is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is in de intelligentie van dieren, of men nu wel of niet zelf een huishouden deelt met een dier. Daarnaast is deze zeer geschikt voor mensen die professioneel met dieren werken. Een specifieke vooropleiding is niet vereist. Wel is het handig als men passief Engels kan begrijpen, aangezien niet alle filmpjes die zullen worden getoond ondertiteld zijn.

Certificaat Instituut. Alle deelnemers krijgen na afloop een persoonlijk certificaat van deelname van het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap. Mensen die niet aan de hele cursus deelnemen, maar aan 1 of meerdere afzonderlijke cursusdagen krijgen een deelcertificaat.

Kosten. Deelname aan de volledige cursus kost 200 euro. Deelname aan een afzonderlijke cursusdag kost 50 euro per cursusdag.

Korting voor minder draagkrachtigen. Voor minder draagkrachtigen bestaat er een korting. Op vertoon van een studentenkaart (van alle opleidingen) of een Stadspas (of equivalente kaart van andere gemeenten dan Amsterdam) betaalt men 100 euro voor de volledige cursus of 25 euro per afzonderlijke cursusdag.

Tijden. Elke cursusdag duurt 5 uur en begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. De cursus wordt zonder lunch gegeven.

Cursus “De intelligentie van dieren” november 2015

september 17, 2015 door estebanrivas

Het laatste educatieve evenement dat het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap in 2015 organiseert is de cursus over de intelligentie van alle dieren. In 4 cursusdagen in november zal aan de Vrije Universiteit Amsterdam een up to date overzicht gegeven worden van het wetenschappelijke onderzoek naar de intelligentie of cognitie van dieren.

Beschrijving cursus:

Het paard Slimme Hans, begin 20e eeuw Berlijn.

De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in de mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke intelligentie heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. Men begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend. In deze cursus gaan we uitgebreid in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren. Per cursusdag worden andere aspecten van intelligentie behandeld en zal een up-to-date overzicht worden gegeven van de resultaten van het onderzoek op die gebieden. De cursus zal U een heel ander beeld geven van waar dieren qua intelligentie toe in staat zijn en zal U met andere ogen laten kijken naar de dieren met wie we de aarde delen. Essentiële kennis voor iedereen die van dieren houdt.

Programma cursus

De cursus bestaat uit de volgende 4 cursusdagen.

Cursusdag 1. Zaterdag 7 november 2015.

Onderwerpen: Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek.

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK

Omschrijving: Hoe heeft men in de loop van de geschiedenis gekeken naar de intelligentie van dieren? Van Aristoteles tot Descartes, Darwin, het behaviorisme en de cognitieve revolutie. Introductie van de belangrijkste onderzoeksinstituten waar het onderzoek naar de intelligentie van dieren plaatsvindt. Wat zien we aan cognitie in de natuurlijke communicatie van dieren? Informatie overdracht in de alarmkreten van allerlei dieren. Bijendansen, waarmee honingbijen elkaar geschikte voedsellokaties doorgeven. Taalonderzoek met grote mensapen: gesproken taal experimenten, gebarentaalonderzoek en experimenten met geometrische symbolen of lexigrammen (inclusief het eigen onderzoek van dr. Rivas met gebarende mensapen). Het paard Slimme Hans. Taalonderzoek met dolfijnen, zeeleeuwen en grijze roodstaartpapegaaien. Taalonderzoek met honden: hoeveel menselijke woorden kan een hond begrijpen?

Cursusdag 2. Zaterdag 14 november 2015.

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

Cursusdag 3. Zaterdag 21 november 2015.

Aziatische olifant moeder en kalf

Omschrijving: Welke dieren kunnen verschillende hoeveelheden van elkaar onderscheiden? Kunnen ze tellen? Ruimtelijke cognitie: Hebben dieren een cognitieve kaart van de fysieke omgeving in hun hoofd? Wat zijn hun navigatievermogens en kunnen ze efficient reizen? Hoe groot is het ruimtelijke geheugen van grote mensapen en voedsel verbergende vogels? Causale cognitie: Wat snappen dieren van natuurkundige wetten en de oorzakelijke verbanden op fysiek gebied? Weten ze bv. aan welk touw ze moeten trekken om voedsel binnen te halen? Hoe goed zijn ze in het oplossen van problemen en hebben ze inzicht in hoe ze voedsel uit ingewikkelde apparaten moeten halen? Welke dieren maken werktuigen en hoe gebruiken ze die? Hoe leren dieren van elkaar door elkaar te observeren? Welke dieren zijn in staat tot het imiteren van een ander? En kunnen we bij dieren ook spreken van cultuur, de overdracht van specifieke gedragstradities bij geografisch gescheiden groepen?

Cursusdag 4. Zaterdag 28 november 2015.

Onderwerpen: Sociale intelligentie. Theory of Mind: Begrip van het visuele/auditieve perspectief van een ander. Begrip van de intenties en kennis van een ander. Begrip van menselijke communicatieve signalen. Bedrog, empathie, altruïsme en rouw.
Omschrijving: Hoe groot is de sociale intelligentie van dieren? Welke dieren hebben een begrip van de visuele of auditieve waarneming van een ander? Volgen ze de blik van een ander? Letten ze er bij communicatie op dat de ander hen kan zien of horen? Houden ze ook rekening met de kennis van een ander, wat een ander wel of niet kan weten? Letten kraaiachtigen erop of anderen hen kunnen zien als ze hun voedsel verbergen? Snappen dieren de intenties of doelen van een ander? En kunnen dieren elkaar dingen leren en hebben ze daarin een begrip van een gebrek aan kennis bij de ander? Hoe goed zijn dieren in het begrijpen van onze menselijke communicatieve signalen zoals wijzen en blikrichting? Welke dieren wijzen zelf ook? Kunnen dieren elkaar bedriegen? En zijn ze in staat tot empathie: het zich kunnen verplaatsen in een ander? Welke dieren helpen elkaar, verzoenen en troosten elkaar na een conflict en vertonen altruïstisch gedrag? Hebben dieren een gevoel voor rechtvaardigheid en eerlijke verdeling? En wat zien we aan rouw bij dieren na het overlijden van een dierbare?

Welke dieren komen aan bod in de cursus?

Hoe slim zijn honden eigenlijk?

Geen cursusboek

Cursusdagen zijn afzonderlijk te volgen

Aangezien het lastig kan zijn om de mogelijkheid te hebben om aan alle 4 de cursusdagen achterelkaar deel te nemen, is de cursus zo ingericht dat iedere cursusdag afzonderlijk te volgen is. De cursus zal vanaf 2015 een paar keer per jaar worden gegeven. Zo kan men 1 of meerdere cursusdagen bij deze aankomende cursus in november volgen en in 2016 deelnemen aan de ontbrekende cursusdagen. Ook kan men naar keuze alleen die cursusdagen volgen over die onderwerpen waar men in geïnteresseerd is.

Zangvogels zingen liederen, maar hebben ook allerlei roepen waarmee ze communiceren.

Kosten. Deelname aan de volledige cursus kost 200 euro. Deelname aan een afzonderlijke cursusdag kost 50 euro per cursusdag. Studenten met een studentenkaart betalen 100 euro voor de hele cursus of 25 euro per cursusdag.

Tijden. Elke cursusdag duurt 5 uur en begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. De cursus wordt zonder lunch gegeven.

Programma September en Oktober 2015

augustus 5, 2015 door estebanrivas

Het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap organiseert in september en oktober weer een interessant programma over de intelligentie, het bewustzijn, de gevoelens en emoties van dieren. Hieronder vindt U het overzicht, met links naar verdere informatie over de betreffende evenementen. Alle evenementen vinden plaats op de zaterdag en worden gehouden in het Hoofdgebouw van de Vrije Universiteit Amsterdam. Het programma staat open voor iedere belangstellende die diens kennis over dieren wil vergroten.

CURSUS “DE INTELLIGENTIE VAN HONDEN”

Voor de laatste keer dit jaar zal begin september de cursus “De intelligentie van honden” worden georganiseerd voor iedereen die meer wil weten over de intelligentie van honden. Tijdens deze cursus gaan we uitgebreid in op alle recente en boeiende studies naar de intelligentie of cognitie van honden. Van sociale tot fysieke intelligentie. Als cursusboek gebruiken we De wijsheid van honden van dr. Brian Hare. De cursus bestaat uit 2 cursusdagen en vindt plaats op zaterdagen 5 en 12 september 2015. De cursusdagen beginnen om 11.30 en eindigen om 16.30 uur. Kosten bedragen 100 euro voor de volledige cursus van 2 dagen of 50 euro per afzonderlijke cursusdag. Studenten met studentenkaart betalen 50 euro voor de volledige cursus of 25 euro per afzonderlijke cursusdag. Klik hier voor meer informatie over de inhoud van de cursus en hoe U zich kunt aanmelden.

DIERLIJKE HERFSTLEZINGEN

Eind september en in oktober worden er drie Dierlijke Herfstlezingen georganiseerd. De lezingen gaan over de volgende onderwerpen.

Zaterdag 26 september 2015: Bewustzijn en emoties bij dieren. Een overzicht van de discussie over bewustzijn bij dieren en van wetenschappelijk hersenen- en gedragsonderzoek m.b.t. gevoelens en emoties bij dieren.

Zaterdag 10 oktober 2015: Theory of Mind en empathie bij dieren. Wat snappen honden en andere dieren van de mentale toestanden van een ander, zoals zien, horen en weten? En wat zien we aan empathie en prosociaal gedrag bij honden en andere dieren?

Zaterdag 17 oktober 2015: Inleiding tot de dierethiek. Introductie tot de belangrijkste stromingen in de dierethiek: hoe moeten we met andere dieren omgaan?

De Dierlijke Herfstlezingen worden gegeven op een zaterdagmiddag, van 12.30 tot 15.30 uur. Kosten voor deelname zijn 40 euro per lezing en 20 euro voor studenten met een studentenkaart. Klik hier voor meer informatie over de inhoud van de Dierlijke Herfstlezingen en hoe U zich kunt aanmelden.

KINDERCOLLEGE “DIEREN KUNNEN OOK DENKEN EN VOELEN”

Op zaterdag 3 oktober 2015, de dag vóor Dierendag, zal voor de derde keer een speciaal college worden georganiseerd voor kinderen in de leeftijd van 8 t/m 12 jaar met volwassen begeleiding. De titel is “Dieren kunnen ook denken en voelen” en bestaat uit een vrolijk overzicht van wat de wetenschap allemaal heeft ontdekt over de intelligentie en het gevoelsleven van alle dieren. Van de slimheid van honden tot de emoties in de gezichtsuitdrukkingen van mensapen. Het college begint om 12.30 en eindigt om 14.30 uur. Kosten voor deelname zijn 7,50 euro per kind en 12,50 euro per volwassene. Klik hier voor meer informatie over het kindercollege en om U aan te melden.

Cursussen voor mensen van 50 jaar en ouder

Psycholoog en filosoof dr. Esteban Rivas geeft dit najaar ook nog 3 cursussen voor het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) aan universiteiten op verschillende locaties in het land. Let op: Alleen mensen van 50 jaar en ouder kunnen zich hiervoor inschrijven.

Voor Hovo Leeuwarden zal dr. Rivas de uitgebreide cursus “De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren. Van slimme vogels en knappe apen” geven, waarbij U een overzicht zult krijgen van meer dan 100 jaar onderzoek naar de intelligentie van alle dieren, van ongewervelden, honden, katten tot en met mensapen. Deze cursus vindt plaats in 8 colleges op de donderdagmiddag, van 24 september t/m 19 november.

Voor Hovo Alkmaar zal Esteban Rivas de cursus “De intelligentie van honden” geven in 4 colleges op de dinsdagmiddag, van 6 oktober t/m 3 november.

Voor Hovo Brabant lokatie Eindhoven zal hij ook de cursus “De intelligentie van honden” geven, daar in 5 colleges, ook op de dinsdagmiddag, van 17 november t/m 15 december.

Klik hier voor meer informatie over deze Hovo cursussen en hoe U zicht daarvoor kunt aanmelden.

Tot ziens deze Herfst!

Hovo cursussen zomer en najaar 2015

mei 20, 2015 door estebanrivas

Ook dit jaar geeft psycholoog en filosoof dr. Esteban Rivas weer meerdere cursussen voor het Hoger Onderwijs Voor Ouderen (HOVO) aan verschillende universiteiten in het land. Een aantal jaren geleden is het Hoger Onderwijs Voor Ouderen ontstaan om kwaliteitscursussen op universitair of hbo-niveau aan te bieden aan mensen van 50 jaar en ouder zodat zij zich verder kunnen ontwikkelen en ontplooien, onder het motto “Je bent nooit te oud om te leren.” In de afgelopen 5 jaar heeft Esteban Rivas met veel plezier cursussen voor deze doelgroep gegeven en is hij getroffen geraakt door de leergierigheid van deze mensen en de bijzondere situatie om zijn nieuwe kennis over te dragen aan mensen die soms ver in de tachtig zijn. Deze zomer en dit najaar zal Esteban Rivas 4 cursussen geven voor het HOVO onderwijs. In Groningen, Alkmaar en Eindhoven zal hij de cursus “De intelligentie van honden” geven. In Leeuwarden zal de cursus “De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren” worden gegeven. Hieronder vindt U de omschrijving en de praktische details van deze cursussen.

Cursus “De intelligentie van honden”

Omschrijving: Al meer dan 15.000 jaar leven wij mensen samen met honden. Sinds 20 jaar vinden er aan allerlei universiteiten over de wereld nieuwe studies plaats naar de intelligentie van deze trouwe viervoeters. Daaruit blijkt dat honden veel slimmer zijn dan we tot nu toe dachten. Honden blinken vooral uit in sociale intelligentie, waardoor ze ook zeer goed met mensen kunnen samenleven. In deze cursus gaan we uitgebreid deze nieuwe studies naar de intelligentie of cognitie van honden behandelen. Als cursusboek gebruiken we het in 2013 verschenen boek De Wijsheid van Honden. Over intelligentie en gedrag van ons meest geliefde huisdier van Brian Hare van het Duke Canine Cognition Center. We zullen ingaan op o.a. de volgende vragen: Wat snappen honden van het zien, horen en weten van mensen? Hoe goed zijn ze in het begrijpen en interpreteren van onze communicatieve signalen, zoals wijzen en blikrichting? Wat voor rol speelt de domesticatiegeschiedenis van honden hierin? Hoeveel menselijke woorden kunnen honden begrijpen? Hoe groot is hun vermogen tot sociaal leren en zijn ze in staat tot imitatie? En hoe ver reikt hun intelligentie over de fysieke wereld en de causale verbanden tussen objecten? Met deze cursus krijgt U een goed overzicht van wat de wetenschap aan nieuwe ontdekkingen doet over de intelligentie van honden en zult U ook een beter beeld van honden krijgen.

Indeling colleges:

College 1: De domesticatie van honden en hun begrip van menselijke communicatieve signalen.
College 2: De communicatie van honden en taalonderzoek met honden.
College 3: Begrip door honden van het zien, horen en weten van mensen. De fysieke intelligentie van honden.
College 4: Sociale intelligentie: Sociaal leren en imitatie. Samenwerking en empathie.

Onderwijsvorm: hoorcolleges met veel beeldmateriaal en filmpjes en ruimte voor vragen en discussie.

Groningen Deze zomer zal deze cursus worden gegeven voor de Senioren Academie HOVO Groningen. De colleges zullen worden gegeven op een donderdagmiddag van 13.00 tot 15.00 uur aan de Rijksuniversiteit Groningen. De colleges vinden plaats op de volgende data: 25 juni, 2, 9 en 16 juli. De prijs voor deelname is 85 euro. U kunt zich nog tot 11 juni inschrijven voor deze cursus. Klik hier om U in te schrijven. Let op: Deze cursus is inmiddels volgeboekt, maar U kunt zich nog wel inschrijven voor de wachtlijst (mogen sommigen hun aanmelding nog annuleren). De inschrijving voor deze cursus op de onderstaande locaties is nog wel open.

Alkmaar Dit najaar zal deze cursus worden gegeven voor HOVO Alkmaar. De colleges zullen worden gegeven op een dinsdagmiddag van 13.15 tot 15.45 uur aan de Hogeschool Inholland Alkmaar. De colleges zullen plaatsvinden op de volgende data: 6, 13 en 27 oktober en 3 november. De prijs voor deelname aan de cursus is 120 euro. Klik hier om U in te schrijven.

Eindhoven Ook in Brabant zal de cursus “De intelligentie van honden” dit najaar worden gegeven voor HOVO Brabant in de lokatie Eindhoven. De colleges zullen worden gegeven op een dinsdagmiddag aan de Technische Universiteit Eindhoven. De cursus zal daar in 5 colleges worden gegeven op de volgende data: 17 en 24 november, 1, 8 en 15 december. De prijs voor deelname aan deze cursus is 135 euro. Klik hier om U in te schrijven.

Cursus “De wetenschappelijke studie naar de cognitie van dieren. Van slimme vogels en knappe apen” Omschrijving: De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke cognitieve vermogens heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. Men begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend. In deze cursus gaan we uitgebreid in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren, van ongewervelde dieren tot en met apen.

Indeling colleges:

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

College 1. Inleiding. Wat is intelligentie? Geschiedenis denken over en onderzoek naar dierlijke intelligentie. Descartes, Darwin, Romanes, Lloyd Morgan. Behaviorisme. Cognitieve revolutie. Presentatie belangrijkste huidige onderzoeksinstituten.
College 2. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek.
College 3. De relatie tussen hersenen en cognitie. Basale intelligentie: Object permanentie.
College 4. Concept formatie studies. Cognitie over de relaties tussen objecten. Geheugen en anticipatie. Herkennen van individuen. Zelfbewustzijn.
College 5. Quantitatieve cognitie: hoeveelheden onderscheiden. Ruimtelijke cognitie. Causale cognitie op fysiek gebied.
College 6. Werktuigen: gebruik en constructie. Sociaal leren en imitatie. Cultuur en samenwerking.
College 7. Sociale intelligentie. Theory of Mind: toeschrijven van mentale toestanden aan een ander: zien, horen, willen en weten.
College 8. Sociale intelligentie. Onderwijzen en begrip van false belief. Begrip van de emoties van een ander: empathie. Rouw.

Onderwijsvorm: hoorcolleges met veel beeldmateriaal en filmpjes en ruimte voor vragen en discussie. Deze cursus zal dit najaar voor de Seniorenacademie HOVO Groningen-Friesland-Drenthe gegeven worden aan de lokatie in Leeuwarden. De colleges zullen worden gegeven op een donderdagmiddag van 13.15 tot 15.00 uur aan de Stenden Hogeschool in Leeuwarden. De acht colleges zullen plaatsvinden op de volgende data: 24 september, 1, 8, 15 en 29 oktober, 5, 12 en 19 november. De prijs voor deelname aan de cursus is 156 euro. Klik hier om U voor deze cursus in te schrijven. De uiterste inschrijfdatum is 10 september 2015.

Tot ziens deze zomer in Groningen of dit najaar in Leeuwarden, Alkmaar of Eindhoven!

Cursus “De intelligentie van dieren”

maart 2, 2015 door estebanrivas

In juni en juli wordt de cursus over de intelligentie van alle dieren opnieuw gegeven. In deze cursus krijgt U een overzicht van wat de wetenschap heeft ontdekt over de intelligentie van alle dieren, van ongewervelde dieren, vissen, vogels, honden, katten tot en met mensapen. De vier cursusdagen zullen plaatsvinden op zaterdagen 13, 20 en 27 juni en 4 juli.

Beschrijving cursus:

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK

De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in de mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke intelligentie heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. Men begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend. In deze cursus gaan we uitgebreid in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren. Per cursusdag worden andere aspecten van intelligentie behandeld en zal een up-to-date overzicht worden gegeven van de resultaten van het onderzoek op die gebieden. De cursus zal U een heel ander beeld geven van waar dieren qua intelligentie toe in staat zijn en zal U met andere ogen laten kijken naar de dieren met wie we de aarde delen. Essentiële kennis voor iedereen die van dieren houdt.

Programma cursus De cursus bestaat uit de volgende 4 cursusdagen.

Het paard Slimme Hans, begin 20e eeuw Berlijn.

Cursusdag 1. Zaterdag 13 juni 2015. Onderwerpen: Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek. Omschrijving: Hoe heeft men in de loop van de geschiedenis gekeken naar de intelligentie van dieren? Van Aristoteles tot Descartes, Darwin, het behaviorisme en de cognitieve revolutie. Introductie van de belangrijkste onderzoeksinstituten waar het onderzoek naar de intelligentie van dieren plaatsvindt. Wat zien we aan cognitie in de natuurlijke communicatie van dieren? Referentie in de alarmkreten van allerlei dieren. Bijendansen, waarmee honingbijen elkaar geschikte voedsellokaties doorgeven. Taalonderzoek met grote mensapen: gesproken taal experimenten, gebarentaalonderzoek en experimenten met geometrische symbolen of lexigrammen (inclusief het eigen onderzoek van dr. Rivas met gebarende mensapen). Het paard Slimme Hans. Taalonderzoek met dolfijnen, zeeleeuwen en grijze roodstaartpapegaaien. Taalonderzoek met honden: hoeveel menselijke woorden kan een hond begrijpen?

Wat delen deze prairie honden elkaar mee over roofdieren in hun alarmkreten?

Cursusdag 2. Zaterdag 20 juni 2015. Onderwerpen: De relatie tussen hersenen en cognitie. Basale intelligentie: Object permanentie. Concepten. Cognitie over relaties tussen objecten. Geheugen. Herkennen van individuen. Zelfbewustzijn. Omschrijving: Wat voor relatie bestaat er tussen hersenen en cognitie? Zijn dieren met grotere hersenen ook meer intelligent? Basale intelligentie: Welke dieren hebben het besef dat een object of een persoon blijft bestaan, ook als die even niet meer waarneembaar is? Kunnen dieren als duiven concepten vormen van “mens” en “duif”? Wat voor cognitie over de relaties tussen verschillende objecten zien we bij dieren? Welke dieren zijn in staat om te zien welke voorwerpen hetzelfde zijn of juist verschillend? Hebben ze een concept van “groter” of “kleiner”? Hoe goed is het geheugen van dieren? En hoe groot is het lange termijn geheugen van dieren? Kunnen ze bekende dieren jaren of zelfs tientallen jaren later nog herkennen? Kunnen kraaien zich herinneren welke mens hen jaren geleden ving om hen te ringen? Hoe herkennen dieren gezichten en individuen? En is er ook sprake van een episodisch geheugen bij dieren, waarbij ze zich specifieke gebeurtenissen kunnen herinneren? En wat zien we aan anticipatie en het maken van plannen voor de toekomst bij dieren? Zelfbewustzijn: Wat zijn basale vormen van zelfbewustzijn? Welke dieren zijn in staat zichzelf te herkennen in spiegels?

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

Cursusdag 3. Zaterdag 27 juni 2015. Onderwerpen: Quantitatieve cognitie: hoeveelheden onderscheiden en tellen. Ruimtelijke cognitie. Causale cognitie op fysiek gebied. Werktuigen: gebruik en constructie. Sociaal leren, imitatie en cultuur. Omschrijving: Welke dieren kunnen verschillende hoeveelheden van elkaar onderscheiden? Kunnen ze tellen? Ruimtelijke cognitie: Hebben dieren een cognitieve kaart van de fysieke omgeving in hun hoofd? Wat zijn hun navigatievermogens en kunnen ze efficient reizen? Hoe groot is het ruimtelijke geheugen van grote mensapen en voedsel verbergende vogels? Causale cognitie: Wat snappen dieren van natuurkundige wetten en de oorzakelijke verbanden op fysiek gebied? Weten ze bv. aan welk touw ze moeten trekken om voedsel binnen te halen? Hoe goed zijn ze in het oplossen van problemen en hebben ze inzicht in hoe ze voedsel uit ingewikkelde apparaten moeten halen? Welke dieren maken werktuigen en hoe gebruiken ze die? Hoe leren dieren van elkaar door elkaar te observeren? Welke dieren zijn in staat tot het imiteren van een ander? En kunnen we bij dieren ook spreken van cultuur, de overdracht van specifieke gedragstradities bij geografisch gescheiden groepen?

Aziatische olifant moeder en kalf

Cursusdag 4. Zaterdag 4 juli 2015. Onderwerpen: Sociale intelligentie. Begrip van het visuele/auditieve perspectief van een ander. Begrip van de intenties en kennis van een ander. Begrip van menselijke communicatieve signalen. Bedrog, empathie, altruïsme en rouw. Omschrijving: Hoe groot is de sociale intelligentie van dieren? Welke dieren hebben een begrip van de visuele of auditieve waarneming van een ander? Volgen ze de blik van een ander? Letten ze er bij communicatie op dat de ander hen kan zien of horen? Houden ze ook rekening met de kennis van een ander, wat een ander wel of niet kan weten? Letten kraaiachtigen erop of anderen hen kunnen zien als ze hun voedsel verbergen? Snappen dieren de intenties of doelen van een ander? En kunnen dieren elkaar dingen leren en hebben ze daarin een begrip van een gebrek aan kennis bij de ander? Hoe goed zijn dieren in het begrijpen van onze menselijke communicatieve signalen zoals wijzen en blikrichting? Welke dieren wijzen zelf ook? Kunnen dieren elkaar bedriegen? En zijn ze in staat tot empathie: het zich kunnen verplaatsen in een ander? Welke dieren helpen elkaar, verzoenen en troosten elkaar na een conflict en vertonen altruïstisch gedrag? Hebben dieren een gevoel voor rechtvaardigheid en eerlijke verdeling? En wat zien we aan rouw bij dieren na het overlijden van een dierbare?

Hoe slim zijn honden eigenlijk?

Welke dieren komen aan bod in de cursus? Primaten: grote mensapen en allerlei andere apen. Andere zoogdieren: honden, katten, paarden, schapen, varkens, geiten, ratten, prairiehonden, dolfijnen, zeeleeuwen, olifanten. Vogels: zangvogels, duiven, papegaaiachtigen: grijze roodstaartpapegaaien, kaketoe’s en kea’s, kraaiachtigen: raven, kraaien, gaaien en roeken. Met reptielen, amfibieen en vissen is nog maar weinig intelligentie-onderzoek uitgevoerd, maar ook dat zal behandeld worden. En tenslotte ongewervelde dieren: koppotigen als octopussen en inktvissen, insecten als honingbijen, wespen, fruitvliegjes en mieren.

Geen cursusboek Bij deze cursus zullen we niet werken met een specifiek cursusboek, aangezien er op dit moment geen geschikte boeken bestaan die een compleet en up-to-date overzicht geven van de intelligentie van alle dieren. Wel zullen er per cursusdag gerichte literatuurverwijzingen worden gegeven.

Cursusdagen zijn afzonderlijk te volgen Aangezien het lastig kan zijn om de mogelijkheid te hebben om aan alle 4 de cursusdagen achterelkaar deel te nemen, is de cursus zo ingericht dat iedere cursusdag afzonderlijk te volgen is. De cursus zal vanaf 2015 een paar keer per jaar worden gegeven. Zo kan men 1 of meerdere cursusdagen bij deze aankomende cursus in maart volgen en later in het jaar deelnemen aan de ontbrekende cursusdagen. Ook kan men naar keuze alleen die cursusdagen volgen over die onderwerpen waar men in geïnteresseerd is.

Zangvogels zingen liederen, maar hebben ook allerlei roepen waarmee ze communiceren.

Tijden. Elke cursusdag duurt 5 uur en begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. De cursus wordt zonder lunch gegeven.

Inschrijving nog open voor de cursus “De intelligentie van dieren”

februari 18, 2015 door estebanrivas

Terwijl de goed bezochte cursus “De intelligentie van honden” aan de Vrije Universiteit Amsterdam op dit moment nog loopt, is de inschrijving voor de cursus “De intelligentie van dieren” nog open en kan men zich nog aanmelden voor de hele cursus of voor een afzonderlijke cursusdag.

Aziatische olifant moeder en kalf

Over 2,5 week begint de nieuwe cursus “De intelligentie van dieren.” In deze cursus zal psycholoog en filosoof dr. Esteban Rivas een up to date overzicht geven van wat de wetenschap heeft ontdekt over de intelligentie van alle dieren, van ongewervelde dieren, vogels, honden, katten en olifanten tot en met apen. De cursus bestaat uit 4 zaterdagen in maart, waarbij elke cursusdag een aantal aspecten van de intelligentie van dieren behandelt. De cursus kan als geheel kunnen worden gevolgd, maar men kan zich ook inschrijven voor 1 of 2 van de afzonderlijke cursusdagen naar keuze. Door het volgen van de cursus krijgt U een goed beeld van de intelligentie van allerlei dieren en zult U met andere ogen gaan kijken naar dieren. Tenslotte zijn mensen niet de enige slimme dieren.

De indeling van de cursus is als volgt:

Zaterdag 7 maart 2015. Cursusdag 1. Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek.

Zaterdag 14 maart 2015. Cursusdag 2. De relatie tussen hersenen en cognitie. Basale intelligentie: Object permanentie. Concepten. Cognitie over relaties tussen objecten. Geheugen. Herkennen van individuen. Zelfbewustzijn.

Zaterdag 21 maart 2015. Cursusdag 3. Quantitatieve cognitie: hoeveelheden onderscheiden en tellen. Ruimtelijke cognitie. Causale cognitie op fysiek gebied. Werktuigen: gebruik en constructie. Sociaal leren, imitatie en cultuur.

Zaterdag 28 maart 2015. Cursusdag 4. Sociale intelligentie. Begrip van het visuele/auditieve perspectief van een ander. Begrip van de intenties en kennis van een ander. Begrip van menselijke communicatieve signalen. Bedrog, empathie, altruïsme en rouw.

Voor meer informatie en om U aan te melden klikt U op deze link.

Tot ziens bij deze cursus!

Programma Januari t/m Maart 2015

december 15, 2014 door estebanrivas

Het Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap heeft een uitgebreid programma voor de eerste drie maanden van 2015. Hieronder vindt U het overzicht, met links naar verdere informatie over de betreffende evenementen. Alle evenementen vinden plaats aan de Vrije Universiteit Amsterdam en staan open voor iedere belangstellende die diens kennis over dieren wil vergroten.

DIERLIJKE WINTERLEZINGEN

In januari 2015 worden er vier Dierlijke Winterlezingen georganiseerd. De vier lezingen gaan over de volgende onderwerpen.

Zaterdag 10 januari 2015: Recent onderzoek naar de intelligentie van honden. Een up-to-date overzicht van de boeiende nieuwe studies naar de sociale en fysieke intelligentie van honden.

Zaterdag 17 januari 2015: De intelligentie van vogels. Een volledig nieuwe lezing met een up-to-date overzicht van al het intelligentie-onderzoek met vogels, van duiven en zangvogels tot papegaaiachtigen en kraaiachtigen.

Zaterdag 24 januari 2015: Bewustzijn en emoties bij dieren. Een overzicht van de discussie over bewustzijn bij dieren en van wetenschappelijk hersenen- en gedragsonderzoek m.b.t. gevoelens en emoties bij dieren.

Zaterdag 31 januari 2015: Inleiding tot de dierethiek. Introductie tot de belangrijkste stromingen in de dierethiek: hoe moeten we met andere dieren omgaan?

De Dierlijke Winterlezingen worden gegeven op een zaterdagmiddag, van 12.30 tot 15.30 uur. Kosten voor deelname zijn 30 euro per lezing en 15 euro voor studenten met een studentenkaart. Klik hier voor meer informatie over de inhoud van de Dierlijke Winterlezingen en hoe U zich kunt aanmelden.

CURSUS “DE INTELLIGENTIE VAN HONDEN”

Na grote belangstelling voor de cursus “De intelligentie van honden” afgelopen september, wordt deze cursus opnieuw gegeven voor iedereen die meer wil weten over de intelligentie van honden. Tijdens deze cursus gaan we uitgebreid in op alle recente en boeiende studies naar de intelligentie of cognitie van honden. Van sociale tot fysieke intelligentie. Als cursusboek gebruiken we “De wijsheid van honden” van Brian Hare. De cursus bestaat uit 2 cursusdagen en vindt plaats op zaterdagen 14 en 21 februari 2015. De cursusdagen beginnen om 11.30 en eindigen om 16.30 uur. Kosten bedragen 100 euro voor de volledige cursus van 2 dagen of 50 euro per afzonderlijke cursusdag. Studenten met studentenkaart betalen 50 euro voor de volledige cursus of 25 euro per afzonderlijke cursusdag. Klik hier voor meer informatie over de inhoud van de cursus en hoe U zich kunt aanmelden.

KINDERCOLLEGE “DIEREN KUNNEN OOK DENKEN EN VOELEN”

Op zaterdag 28 februari 2015 zal voor de tweede keer een speciaal college worden georganiseerd voor kinderen in de leeftijd van 8 t/m 12 jaar met volwassen begeleiding. De titel is “Dieren kunnen ook denken en voelen” en bestaat uit een vrolijk overzicht van wat de wetenschap allemaal heeft ontdekt over de intelligentie en het gevoelsleven van alle dieren. Van de slimheid van honden tot de emoties in de gezichtsuitdrukkingen van mensapen. Het college begint om 12.30 en eindigt om 14.30 uur. Kosten voor deelname zijn 7,50 euro per kind en 12,50 euro per volwassene. Klik hier voor meer informatie over het kindercollege en om U aan te melden.

CURSUS “DE INTELLIGENTIE VAN DIEREN”

Op 4 zaterdagen in maart 2015 vindt een gloednieuwe cursus plaats over de intelligentie van alle dieren, van ongewervelden, kraaiachtigen, honden en katten tot en met apen. De cursus bestaat uit 4 cursusdagen die ook afzonderlijk gevolgd kunnen worden. Het programma:

Zaterdag 7 maart 2015. Cursusdag 1. Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek.

Elke cursusdag begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. Kosten voor deelname zijn 200 euro voor de volledige cursus of 50 euro per afzonderlijke cursusdag. Studenten met een studentenkaart betalen 100 euro voor de hele cursus of 25 euro per afzonderlijke cursusdag. Klik hier voor meer informatie over de inhoud van de cursus en om U aan te melden.

Tot ziens in Amsterdam in 2015!

Cursus “De intelligentie van dieren”

oktober 29, 2014 door estebanrivas

De intelligentie of cognitie van dieren houdt de wetenschap al lange tijd bezig. Zo was Charles Darwin van mening dat veel dieren een behoorlijke intelligentie hebben en zag hij een continuïteit in de mentale vermogens tussen mensen en andere dieren. De wetenschappelijke studie van dierlijke intelligentie heeft ook een onstuimige geschiedenis gehad. Men begon met onbetrouwbare anekdotes en maakte zich geregeld schuldig aan antropomorfisme: het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan andere dieren. Daarna domineerde het behaviorisme de discussie met de stelling dat mentale vermogens niet wetenschappelijk te bestuderen zijn. Sinds de cognitieve revolutie in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw heeft het onderzoek naar de cognitie van dieren een hoge vlucht genomen en zijn er allerlei opzienbarende ontdekkingen gedaan over de intelligentie van allerlei dieren. Zo blijken honden uit te blinken in sociale intelligentie. De grote mensapen delen veel van onze cognitieve vermogens en hebben bijvoorbeeld een behoorlijk begrip van de waarneming, intenties en kennis van een ander. Onder de vogels blijken met name de kraaiachtigen en papegaaiachtigen slimme dieren te zijn die goed zijn in het oplossen van allerlei problemen. Maar ook over allerlei andere dieren die we vroeger als domme wezens zagen wordt door onderzoek steeds meer bekend. In deze cursus gaan we uitgebreid in op al het onderzoek naar de intelligentie van dieren. Per cursusdag worden andere aspecten van intelligentie behandeld en zal een up-to-date overzicht worden gegeven van de resultaten van het onderzoek op die gebieden. De cursus zal U een heel ander beeld geven van waar dieren qua intelligentie toe in staat zijn en zal U met andere ogen laten kijken naar de dieren met wie we de aarde delen. Essentiële kennis voor iedereen die van dieren houdt.

De chimpansee Tatu maakt het gebaar voor BLACK

Programma cursus

De cursus bestaat uit de volgende 4 cursusdagen.

Cursusdag 1. Zaterdag 7 maart 2015.

Onderwerpen: Geschiedenis van het denken over en het onderzoek naar dierlijke intelligentie. Cognitie in communicatie. Symbolen en taalonderzoek.

Omschrijving: Hoe heeft men in de loop van de geschiedenis gekeken naar de intelligentie van dieren? Van Aristoteles tot Descartes, Darwin, het behaviorisme en de cognitieve revolutie. Introductie van de belangrijkste onderzoeksinstituten waar het onderzoek naar de intelligentie van dieren plaatsvindt. Wat zien we aan cognitie in de natuurlijke communicatie van dieren? Referentie in de alarmkreten van allerlei dieren. Bijendansen, waarmee honingbijen elkaar geschikte voedsellokaties doorgeven. Taalonderzoek met grote mensapen: gesproken taal experimenten, gebarentaalonderzoek en experimenten met geometrische symbolen of lexigrammen (inclusief het eigen onderzoek van dr. Rivas met gebarende mensapen). Het paard Slimme Hans. Taalonderzoek met dolfijnen, zeeleeuwen en grijze roodstaartpapegaaien. Taalonderzoek met honden: hoeveel menselijke woorden kan een hond begrijpen?

Het paard Slimme Hans, begin 20e eeuw Berlijn.

Cursusdag 2. Zaterdag 14 maart 2015.

Omschrijving: Wat voor relatie bestaat er tussen hersenen en cognitie? Zijn dieren met grotere hersenen ook meer intelligent? Basale intelligentie: Welke dieren hebben het besef dat een object of een persoon blijft bestaan, ook als die even niet meer waarneembaar is? Kunnen dieren als duiven concepten vormen van “mens” en “duif”? Wat voor cognitie over de relaties tussen verschillende objecten zien we bij dieren? Welke dieren zijn in staat om te zien welke voorwerpen hetzelfde zijn of juist verschillend? Hebben ze een concept van “groter” of “kleiner”? Hoe goed is het geheugen van dieren? En hoe groot is het lange termijn geheugen van dieren? Kunnen ze bekende dieren jaren of zelfs tientallen jaren later nog herkennen? Kunnen kraaien zich herinneren welke mens hen jaren geleden ving om hen te ringen? Hoe herkennen dieren gezichten en individuen? En is er ook sprake van een episodisch geheugen bij dieren, waarbij ze zich specifieke gebeurtenissen kunnen herinneren? En wat zien we aan anticipatie en het maken van plannen voor de toekomst bij dieren? Zelfbewustzijn: Wat zijn basale vormen van zelfbewustzijn? Hoe maken dieren een onderscheid tussen zichzelf en de rest van de wereld? Welke dieren zijn in staat zichzelf te herkennen in spiegels?

Een gaai, behorend tot de familie van de kraaiachtigen.

Cursusdag 3. Zaterdag 21 maart 2015.

Aziatische olifant moeder en kalf

Cursusdag 4. Zaterdag 28 maart 2015.

Onderwerpen: Sociale intelligentie. Begrip van het visuele/auditieve perspectief van een ander. Begrip van de intenties en kennis van een ander. Begrip van menselijke communicatieve signalen. Bedrog, empathie, altruïsme en rouw.
Omschrijving: Hoe groot is de sociale intelligentie van dieren? Welke dieren hebben een begrip van de visuele of auditieve waarneming van een ander? Volgen ze de blik van een ander? Letten ze er bij communicatie op dat de ander hen kan zien of horen? Houden ze ook rekening met de kennis van een ander, wat een ander wel of niet kan weten? Letten kraaiachtigen erop of anderen hen kunnen zien als ze hun voedsel verbergen? Snappen dieren de intenties of doelen van een ander? En kunnen dieren elkaar dingen leren en hebben ze daarin een begrip van een gebrek aan kennis bij de ander? Hoe goed zijn dieren in het begrijpen van onze menselijke communicatieve signalen zoals wijzen en blikrichting? Welke dieren wijzen zelf ook? Kunnen dieren elkaar bedriegen? En zijn ze in staat tot empathie: het zich kunnen verplaatsen in een ander? Welke dieren helpen elkaar, verzoenen en troosten elkaar na een conflict en vertonen altruïstisch gedrag? Hebben dieren een gevoel voor rechtvaardigheid en eerlijke verdeling? En wat zien we aan rouw bij dieren na het overlijden van een dierbare?

Welke dieren komen aan bod in de cursus?

Hoe slim zijn honden eigenlijk?

Primaten: grote mensapen en allerlei andere apen. Andere zoogdieren: honden, katten, paarden, schapen, varkens, geiten, ratten, prairiehonden, dolfijnen, zeeleeuwen, olifanten. Vogels: zangvogels, duiven, papegaaiachtigen: grijze roodstaartpapegaaien, kaketoe’s en kea’s, kraaiachtigen: raven, kraaien, gaaien en roeken. Met reptielen, amfibieen en vissen is nog maar weinig intelligentie-onderzoek uitgevoerd, maar ook dat zal behandeld worden. En tenslotte ongewervelde dieren: koppotigen als octopussen en inktvissen, insecten als honingbijen, wespen, fruitvliegjes en mieren.

Geen cursusboek

Cursusdagen zijn afzonderlijk te volgen

Aangezien het lastig kan zijn om de mogelijkheid te hebben om aan alle 4 de cursusdagen achterelkaar deel te nemen, is de cursus zo ingericht dat iedere cursusdag afzonderlijk te volgen is. De cursus zal vanaf 2015 een paar keer per jaar worden gegeven. Zo kan men 1 of meerdere cursusdagen bij deze aankomende cursus in maart volgen en later in het jaar deelnemen aan de ontbrekende cursusdagen. Ook kan men naar keuze alleen die cursusdagen volgen over die onderwerpen waar men in geïnteresseerd is.

Tijden. Elke cursusdag duurt 5 uur en begint om 11.30 en eindigt om 16.30 uur. De cursus wordt zonder lunch gegeven.

Aanmelden: U kunt zich eenvoudig opgeven door een emailbericht te sturen naar estebanyes@gmail.com of door onderstaand formulier in te vullen en te verzenden. U krijgt dan een emailbericht toegestuurd met daarin alle praktische details en een factuur voor Uw administratie.